«کتاب اصول بداهه‌نوازی موسیقی جَز»
از سال‌ها پیش، که در جستوجوی فراگیریِ موسیقی جَز بودم، به علت دشواری دسترسی به منابع و نبود راهی مشخص برای آغاز یادگیری آن، همواره بر خود واجب میدانستم که اگر زمان مناسبی در اختیار داشتم، قلم به دست گیرم و در حد توان شمعی فرا راه علاقهمندان به این موسیقی بیفروزم.
دشواری اصلی، که امروز نیز برای هنرجویان وجود دارد، همان مشکل دیرپاست که حتی دنیای مجازی هم نتوانست از آن گرهگشایی کند. مشکل ریشهای در یادگیری موسیقی جَز «سردرگمی» است. هنرجو اغلب کمبود اطلاعات و سازمایه را مشکل اصلی میپندارد، بعد ایراد را در کمبود مهارت میبیند. در ادامه، درگیر آن میشود که چطور از اطلاعات استفاده کند و درنهایت، خسته و کلافه از ساعت‌ها تلاش متمادی، افسوسِ ناتوانی در بداهه‌نوازی موسیقی جَز را سال‌ها به‌دوش می‌کشد. این در حالی است که پرسشهایی بدون پاسخ، مداوم، ذهن او را آزار میدهند:
ـ چرا هرچه بیشتر اطلاعات کسب می‌کنم، سطح نوازندگی من تغییر نمی‌کند؟
ـ چگونه از آموختههای قبلی به صورت محسوس و کاربردی در نواختن استفاده کنم؟
ـ نت را درست اجرا می‌کنم، اما صدای تولیدشده هیچ ارتباطی با موسیقی جَز ندارد! چطور ممکن است؟!
ـ نمیخواهم بیمقصود یک گام بلوز را بالارونده و پایینرونده بنوازم. چگونه بهواقع بداهه‌نوازی کنم؟ (خوب میدانید منظورم چیست.)
ـ بعضی آکوردها هیچ ارتباطی باهم ندارند؛ چطور روی آنها عبارتی مناسب بسازم؟
ـ یکنواخت اجرا می‌کنم؛ چگونه با تنوعِ بیشتری بنوازم؟
ـ دانستن چه گام‌هایی برای بداهه‌نوازی ضروری است؟
ـ ارتباط آکورد و تونالیته برای بداهه چیست؟
ـ اجزای تشکیلدهندة یک عبارتِ بداهه در موسیقی جَز کدام‌اند؟
ـ چگونه میتوانم نتهایی خارج از آکوردهای پیشنهادی را اجرا کنم، اما کنترل جمله از دستم خارج نشود؟
ـ آیا شناخت اعداد متعددی که در مقابل آکوردها نوشته میشود برای بداهه‌نوازی ضروری است؟
ـ چگونه از پسِ اجرای تونالیته‌های دشوار برآیم؟
ـ آیا برای بداهه‌نوازی با ساز خودم به کتاب آموزشیِ ویژهای نیاز دارم؟
ـ چگونه هنگام بداهه‌نوازی بدون مشکل از یک تونالیته به تونالیتة دیگر بروم؟
ـ جمله‌ای را که آغاز می‌کنم چگونه گسترش دهم؟ نت پایانی را چگونه انتخاب کنم؟
ـ آکوردهای لازم و مقدماتی برای اجرای یک بداههنوازیِ استاندارد کدام‌اند؟
ـ چطور از نتهای کروماتیکِ پیاپی به صورت هدفمند استفاده کنم؟
ـ وارون آکورد چیست و در بداهه‌نوازی چه کاربردی دارد؟
ـ اصلاً چه جمله‌ای مناسب چه آکوردی است؟!
از آنجا که طی سال‌ها با بسیاری از هنرجویان با پرسشهایی مشابه برخورد داشتهام، اولین توصیهام این است که «عجله نداشته باشید» و درثانی، با حداقل‌ها شروع کنید. باور داشته باشید که بداهه‌نوازی جَز اگر به طور صحیح آموزش داده شود، از آنچه امروز فکر می‌کنید بسیار سادهتر است. این ادعا را با تمرین نکردن و به دنبال فوت کوزهگری گشتن اشتباه نگیرید. هیچ جادویی در کار نیست که با آن یکشبه بتوانید بداهه‌نوازی کنید و صحنه را به آتش بکشید! اما با انتخاب مسیر درست و اختصاص زمان کافی برای تمرین، بهراحتی میتوانید نکته‌های ضروری را بیاموزید.
باز هم تأکید می‌کنم: «حداقلی». با یادگیریِ سازمایه‌های ساده و یافتن ارتباط اصولی بین آنها میتوانیم قدمبهقدم به پیچیدگی در بداهه‌نوازی نزدیک شویم. دوران اول ابتدایی را به یاد بیاورید. یک سال تحصیلی زمان بُرد تا حروف را بشناسید و شیوة نگارش آنها را بیاموزید. اما، پس از یک سال، میتوانستید جملات ساده را بخوانید و بنویسید. تصور کنید در آن زمان اگر میخواستید شعری از سعدی را بشنوید و درک کنید، و سپس آن را بهسرعت بنویسید، چه پیش میآمد؟ مگر بدون یادگیریِ الفبا میتوان نوشت؟ البته که میشود جملات را طوطیوار از روی کاغذی نقاشی کرد، اما نمیتوان به عمق مطلب رسید. موسیقی جَز هم از این قاعده مستثنی نیست.
بداهه‌نوازی جَز، چنان‌که از نام کتاب پیداست، اصولی دارد. در کتاب حاضر، مبانی و مقدمات ضروری برای بداهه‌نوازی جَز را بررسی و واکاوی میکنیم و الفبای این سبک را فرامیگیریم. سپس، ساختارِ جملهسازی را تحلیل میکنیم، ارتباط آکوردها و تونالیتهها را شرح میدهیم و با بهکارگیری آکوردها در بداهه‌نوازی آشنا میشویم. تمرینات کتاب به انتهای هر فصل مختص نیست و پس از بیان هر مطلب، نمونهای ذکر میشود. در ادامه، پرسشهایی برای هنرجو طرح می‌گردد که لازم است، برای تسلط بیشتر، به آنها پاسخ دهد. این تسلط شامل توانایی اجرای یک جمله در تونالیته‌های مختلف است. به‌تجربه دیدهام که برخی هنرجویان عبارات را فقط روی تونالیتههایی خاص اجرا میکنند و در مواجهه با دیگر تونالیتهها دچار سختی میشوند. این رویارویی باید طی تمرینات اتفاق بیفتد تا مهارت کافی هنگام اجرا وجود داشته باشد.
همانطور که پیشتر آمد، ساختار موسیقی جَز بر پایة بداهه استوار است. بداهه میتواند با ایجاد تغییری کوچک یا بزرگ در عبارت موسیقایی تمرینشده اجرا شود. نحوة تزئین و تغییر جملات و شیوة بسط و گسترش آنها از دیگر مواردی است که در کتاب به آن میپردازم و الگوهای فراوانی از آن را معرفی می‌کنم. سعی بسیاری شد تا نمونههای پیشنهادی، در کنار حفظ روند آموزشی، متنوع باشند تا در هر قسمت با کاربردی جدید آشنا شوید.
دربارة آکوردهای موسیقی جَز صحبت فراوان است و در موارد متعدد پیچیدگیهایی برای نوآموزان وجود دارد. آگاهی از ساختار و شیوة نگارش آنها از موضوعاتی است که در کتاب پیش رو به آن پرداختهام؛ اما مباحث تکمیلی دربارة هارمونی موسیقی جَز را به کتاب دیگری وامی‌گذارم.
شیوة جملهسازی روی آکوردهای هفتم مینور، هفتم ماژور و هفتِ نمایان بخش دیگری از کتاب را تشکیل میدهد که درمجموع نود نمونه به همراه بررسی هریک ارائه شده است. تحلیل هریک از نمونهها شما را در ساختارشناسی ارتباط آکوردها و جملات بداهه راهنمایی میکند. توالی استاندارد و پرکاربرد ii-V-I از دیگر موارد بررسیشده است که ضمن آشنایی با آن در تونالیته‌های ماژور و مینور، پنجاه نمونة کاربردی از آن در فصلی جداگانه برای تسلط هنرجویان ارائه میشود. تحلیل و تفسیر حرکت ملودی از دیگر مفاهیمی است که خواننده را با مبانی عبارات چندمیزانی آشنا میکند و هنرجو میآموزد که چگونه در بداهه‌نوازی پلهای ارتباطی بینِ آکوردها را اجرا کند.
توصیه می‌کنم در کنار استفاده از کتاب حاضر، قطعات بزرگان موسیقی جَز را نیز بشنوید و به‌دقت بررسی کنید. در میان مطالب، به برخی از این آثار اشاره کرده‌ام. شاید در آغازْ کوشش برای نتنویسی این قطعات دشوار به نظر آید، اما حتماً راه‌گشاست. شما با بازنوازی آثار استادان این سبک، با نگرش آنها آشنا میشوید و فهم بهتری از بداهه‌نوازی موسیقی جَز کسب می‌کنید.
پیشنهادم برای علاقهمندانی که مبانی موسیقی را نمیشناسند این است که در کنار کتاب از حضور مدرسی زبده بهره ببرند؛ تا هیچ نکتة مبهمی برایشان باقی نماند. مدرس مطلع با بازبینیِ تمرین‌ها میتواند شما را از خطاهای احتمالی باخبر کند و سرعت یادگیری را افزایش دهد. آن دسته از خوانندگانی که بنیان‌های نظری موسیقی را میدانند میتوانند بهآسانی از این کتاب به صورت خودآموز استفاده کنند. مطالعة بخشهای ابتدایی کتاب، برای علاقهمندان آگاه از مبانی موسیقی، احتمالاً تکرار مکررات خواهد بود؛ بنابراین، بهتر است از آنها بگذرند و جان کلام را در بخشهای بعدی پی بگیرند.
کتاب پیش رو برای همة سازها کاربرد دارد. بخشهای نتنویسی و همچنین تمرینات ارائهشده همگی در کلید «سل» هستند؛ بنابراین، نوازندگان سازهای انتقالی باید برای اجرای بخشهای ذکرشده روش «انتقال» را به کار گیرند.
فراموش نکنید در نوازندگی وقوفِ نظری بر موضوعات یک روی سکه است و مهارت عملی در اجرای آنها روی دیگر. بیشک، با برنامة تمرینی مدون میتوانید، ضمن همراهی با مطالب نظریِ ارائهشده، توانمندی خود را در نوازندگی نیز افزایش دهید. ممکن است این پرسش مطرح شود که وقتی همهچیز به طور منسجم نتنویسی شده، پس نقش بداهه‌نوازی چیست؟! درست است. بعد از احاطة کامل بر مقدمات، هنگام اجرا باید از فرم، ریتم یا ملودیِ مشخصشده دوری کنید. این میزان از تسلط، در گرو اعتمادبه‌نفس و آگاهی از اصول ابتدایی است. آنجاست که در جایگاه هنرمند، طالبِ اتفاقاتِ از قبل نامعلوم در موقع اجرا هستید.
کوشیدهام در تألیف، گردآوری و نتنویسی «اصول بداهه‌نوازی موسیقی جَز» موضوعات و نمونهها را به‌دقت انتخاب کنم تا رویکرد کاربردی به نوازندگی تا حد امکان حفظ شود. در خاتمه، جانِ کلام آنکه:
کتاب «اصول بداهه‌نوازی موسیقی جَز»
کتاب «اصول بداهه‌نوازی موسیقی جَز» رهآوردی است برای آنها که میخواهند لذت بداهه‌نوازی در آنات اجرای موسیقی جَز را آگاهانه تجربه کنند.
